خار مریم

توصیف و شکل ظاهری

این گیاه در طول دوره رشد خود، ۳۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر قد کشیده و دارای شکل تقریباً مخروطی شکل بوده. بوته این گیاه به طور میانگین تا ۱۶۰ سانتی‌متر قطر رشد داشته است. ساقه این گیاه معمولاً درای حالت پنبه‌ای در دور خود بوده و بیشتر فضای این ساقه توخالیست. برگهای این گیاه معمولاً دارای شکل مستطیلی یا به شکل نیزه در دور خود و پراکنگدی آن‌ها معمولاً چندبرگی و یا دو برگی است. سرگل خوش‌رنگ این گیاه ۴ تا ۱۲ سانتی‌متر عرض و پهنا داشته. در نیمکره شمالی این گیاه از ماه خرداد تا اواسط شهریور و در نیم‌کره جنوبی این گیاه از آذر تا اوایل بهمن می‌روید. دانه این گیاه رنگ سبز تیره و یا در بعضی نژادها سیاه می‌باشد و کاسه این گل که دانه‌ها در آن قرار می‌گیرند رنگ زرد مانندی دارد.

نمای کلی

زیست گاه

فراوانترین منطقه رشد این گیاه، سواحل جنوب شرقی انگلیس (که فراوانترین نقطه کره زمین، این منطقه است)، ایران، آمریکای شمالی و استرالیا و نیوزیلند می‌باشد. مزارع ساخته شده توسط انسان این گیاه، برای مصارف دارویی و برآورد مواد اولیه صنعتی از این گیاه در مناطق وسیعی در اتریش (منطقه والدویرتل)، آلمان، مجارستان، لهستان، چین و آرژانتین قرار داشته و در مناطق اروپایی کاشت این گیاه، هر ساله در بین ماه‌های مارس تا آوریل انجام و برداشت آن در ماه اگوست در حدود ۲ تا ۳ هفته بعد از گل دادن این گیاه در دو مرحله (بریدن و تمیزکردن یا خرمن‌کوبی) انجام می‌شود. دانه‌های خار مریم یکی از مهمترین منابع طبعی دارویی برای امراض کبد است، ماده سیلیمارین موجود در دانه‌های این گیاه یکی از موثرترین پادزهرها حتی برای موارد مسمویت ناشی از قارچ مهلک کلاهک مرگ نیز هست. این گل همچنین استفاده زیبایی شناختی برای تزیین باغ خانه‌ها و سبدها نیز دارد.

ترکیب شیمیایی

دانه خار مریم، داری تقریباً ۴ تا ۶ درصد سیلیمارین و عصاره این گیاه حاوی ۶۵–۸۰ درصد سیلیمارین و ۲۰ تا ۳۵ درصد اسید چرب می‌باشند. سیلیمارین این گیاه دارای هفت نوع فلاونولیگنان (سیلیبین نوع A، سیلیبین نوع B، ایزوسلیبین نوع A، ایزوسلیبین نوع B، سیلیکریستین، ایزوسلیکریستین و سیلیدیانین) و یک تاکسیفولین (زردینه یا رنگ ساز زرد) می‌باشد.

آزمایش‌های بالینی انجام شده

خار مریم در موارد معتددی از نظیر بیماری‌های کبد و مقابله با سرطان استفاده می‌شود. اما باید اشاره نمود آزمایش‌های علمی در بارهٔ این گیاه متناقض و ناهماهنگ بوده. در آزمایش‌های انجام شده، سیلیمارین موجود در این گیاه به طور منظم با مقدار ۴۲۰ تا ۴۸۰ میلیگرم در ۲ یا ۳ وعده به طور روزانه برای موارد آزمایشی تجویز شده است. همچنین برای امراض خاص مقدارهای بالاتر این ماده نیز تجویز می‌شده به طور مثال ۶۰۰ گرم روزانه برای فردی با بیماری دیابت نوع۲ تجویز می‌شده که نتایج بدست آمده از این آزمایش بسیار عالی و قابل توجه بوده و همچنین مقدار ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ گرم در روز برای فردی با بیماری هپاتیتC نیزتجویز شده که البته نتایج قابل توجهی را دربرنداشته است.] عصاره گیاه خار مریم به همراه عصاره گیاه قاصدک، برای رفع رنگپریدگی پوست در حالت خماری و همچنین دفع سموم ناشی از مصرف بیش از حد الکل نیز استفاده می‌شود.

مشاهدات تجربی

در گذشته خار مریم در پزشکی سنتی چینی به عنوان یک پاک کننده درون، سم زدا، نرم‌کننده کبد و مقوی برای کیسه صفرا بوده است. اگرچه خاصیت درمانی این گیاه هنوز ناشناخته است، خار مریم بعضی مواقع از برای بیماریهای کبد (زردی یا یرقان، سیروز و هپاتیت) تجویز می‌شود، آزمایش‌های علمی بر روی حیوانات حاکی از این اینست که سیلیمارین موجود در این گیاه می‌تواند دارای خاصیت هپاتوپرتکتیو باشد، یعنی خاصیتی که باعث می‌شود سلول‌های کبد از سموم محافظت بشوند. سازمان تحقیقات در مورد سرطان کشور انگلیس می‌گوید: در اینترنت مواردی مشاهده شده که اذعان می‌کنند خار مریم برای کاهیدن سرعت رشد بعضی نمونه سلولهای سرطانی بسیار مفید است، اما هیچ مدرکی دال بر اثبات این موارد نیست.

استفاده غذایی

خار مریم به خاطر ارزش دارویی اثبات شده در گذشته در بین سراسر مردم جهان به عنوان نوعی غذا نیز مصرف می‌شده است. ریشه‌های این گیاه را می‌توان به طور خام یا جوشانده شده بهمراه کره و یا کباب شده خورد، شاخه جوان آن را می‌توان تا ریشه برید و آن را آب‌پز نموده و مصرف کرد. در گذشته شاخه‌های خاردار تازه دور گل این گیاه را همانند کنگر فرنگی می‌خورده‌اند. همچنین ساقه این گیاه را می‌توان بعد از پاک کردن، برای رفع تلخی در طول یک شب در آب خیساند و آنرا به صورت استفاده در خورشت مصرف کرد. برگهای این گیاه را نیز می‌توان اول از خارها پاک نمود و بعنوان یک جایگزین برای اسفناج مصرف کرد و یا می‌توان به صورت خام آنرا به سالاد اضافه نمود. همچنین می‌توان با پاک کردن این گیاه، یعنی قطع کردن یا ساییدن ساقه و برداشتن برگهای خارمانند اطراف گلها و حذف گلبرگهای صورتی رنگ بصورتی که دانه‌های آنها از آن جدا نشود، می‌توان کاسه دان گل به همراه دانه‌های آن را نیز به صورت خام یا جوشانده و یا در سالاد مصرف نمود. همچنین مردمان جنوب ایران (منطقه گراش، لار و …) کاسه دان به همراه دانه‌های این گیاه را به ترشی نیز تبدیل می‌نمایند.

سمی بودن برای حیوانات

به علت موجود بودن پتاسیم نیترات در این گیاه، مشاهده شده که خوردن خار مریم برای گله گاوها و گوسفندان مضر می‌باشد. وقتی این گیاه توسط نشخوارکنندگان خورده می‌شود، باکتری موجود در معدهٔ این حیوانات ساختار مواد شیمایی را می‌شکند و باعث تولید نیترات یونی می‌شود. درنتیجه نیترات یونی همگلوبین را به متهیموگلبین تبدیل کرده و از انتقال اکسیژن چلوگیری می‌کند. نتیجه این اتفاقات باعث آسفیکسی یا اختناق می‌شود.

عوارض جانبی

خار مریم معمولاً برای مصرف مقدار کم دارای عوارض خاصی نیست. اما درصورت مصرف بیش از حد این گیاه، عوارض جانبی همچون حساسیت پوستی، اگزما، سردرد و تهوع، ضعیف شدن قوه چشایی، عرق کردن و ضعف را بهمراه دارد. همچنین خار مریم باعث پایین آمدن سطح قند خون خون می‌شود. به همین دلیل به افراد داری سطح قندخون پایین و یا دارای دیابت و کسانی که به هردلیل برای آنها داروهای مرتبط با قند خون تجویز شده، هشدار برای مصرف کردن داده می‌شود. همچنیان استفاده این گیاه برای زنان باردار و یا در دوران شیردهی باید با احتیاط همراه باشد. خار مریم همچنین در گذشته برای مقوی ساختن شیر مادر به مادران داده می‌شده اما مطالعاتی در مورد مصرف این گیاه برای زنان باردار نشان داده کمی عوارض جانبی برای آنان به همراه دارد.

داروهای ساخته شده از این گیاه

در پی تحقیقات در مورد این گیاه داروهایی با ترکیبات خاصی در سالهای اخیر ساخته و تولید شده‌اند. اکثر این داروها به شکل کپسول در وزنهای ۷۰ تا ۱۴۰ میلی‌گرمی، عصاره مایع، محلول، یا جدیدترین داروی تولید شده، ترکیب سیلیبین فسفاتیدل کولین است. تحقیقات انجام شده روی ترکیب سیلیبین فسفاتیدل کولین نشانگر این بوده که این نوع دارو دارای تأثیر بیشری نسبت به موارد طبیعیست، چراکه فسفاتیدل کولین که یکی از اجزای کلیدی موجود در سلول بوده و باعث می‌شود، سیلیبین بهتر و آسانتر وارد محیط سلول شود.